Osnovala ga je Jelena Anžujska, koju su nazivali plemkinjom “Franačkog roda”, koja je u posetu svom suprugu kralju Urošu Prvom Nemanjiću, dolazila Dolinom jorgovana, koje je on zasadio u njenu čast. Jorgovani cvetaju svakog proleća, a baš iz te doline, put se sa Ibarske magistrale odvaja za manastir Gradac. Ne vidi se sa glavnog puta, možda se samo za veštog posmatrača kupola nazire u daljini.
Manastir Gradac/foto: Sofija Šakić
Manastir Gradac je pravoslavni manastir, sakriven na šumovitim padinama planine Golije u selu Gradac. Izgrađen je na uzvišenju koje meštani nazivaju Petrov Krš. Podignut je u drugoj polovini 13. veka, na ostacima crkve koja se tu nalazila.
Manastir je podignut iznad reke Brvenice, nedaleko od nalazišta kamena za gradnju, na mestu bogatom izvorskim vodama, šumama i pašnjacima.
Naziv mesta Gradac postojao je i pre osnivanja manastira, koji je, kako hroničari smatraju, bio povezan sa vizantijskim utvrđenjem iz 6. veka, koje se nalazilo na uzvišenju iznad manastira i u čijem podnožju je bila crkva. Temelji ove male ranohrišćanske crkve sačuvani su do danas ispred Bogorodičine crkve u Gradcu.
Manastir Gradac/foto: Sofija Šakić
O vremenu osnivanja i ktitoru zaključuje se uglavnom na osnovu fresaka i arhitekture manastira. Najstrarije pisano svedočanstvo o nastanku Gradca je Žitije kraljice Jelene koje je napisao arhiepiskop Danilo Drugi u periodu između 1317. i 1324. godine.
Danilo Drugi detaljno opisuje kako je kraljica Jelena osnivala manastir: ,,I tako poče zidati predivnu crkvu u ime presvete Bogorodice praznik Blagoveštenja, ne mestu zvanom Gradac… Zapovedila je da se sakupe svi narodi njezine države, i kada je to učinila, izabrala je od njih najbolje umetnike, hoteći da podignu predivno zdanje toga hrama, mnogo i nebrojeno zlato neštedice dajući svima radnicima… kao mudri i razumni stroitelj.“
Manastir Gradac/foto: Sofija Šakić
Mudra vladarka Jelena Anžujska je ikone poklanjala svima, koje je trebalo odobrovoljiti, na istoku i na zapadu, ako je to bilo u interesu Srbije. Tako je predivna ikona svetog Nikole završila u bazilici u Bariju, gde se čuvaju mošti ovog svetitelja, dok je ikona svetog Petra i Pavla u katedrali Svetog Petra u Rimu. Na obe ove pravoslavne ikone imena svetaca su ispisana srpskom ćirilicom, kao što je Jelena potpisivala i sva svoja zvanična pisma.
Posvećen je Blagoveštenju Presvete Bogorodice. Bogorodičina crkva je jednobrodna građevina sa kupolom, trodelnim oltarom i pravougaonom pevnicom, a centralni brod čine priprata sa dve kapele, naos i oltarski prostor.
Gradac je jedinstvena sinteza zapadnog i srpsko-vizantijskog stila kraljice Jelene, koju je kralj Sicilije, Francuz Karlo Anžujski, nazivao rođakom. Srpska vladarka se, pak, uvek potpisivala samo kao "Jelena milošću božjom kraljica sve srpske zemlje i pomorske" ili još kraće Jelena Kraljica. Zato ju je njen savremenik Arhiepiskop Danilo Drugi uvrstio kao jedinu ženu u "Carostavnik" odnosno "Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih", zbornik biografija najvažnijih svetovnih i duhovnih vladara nemanjićke Srbije.
Manastir je primer monumentalne raške arhitektonske škole, a prisutan je i uticaj gotike. Kao što su gotički mermerni ukrasi, prelomljeni lukovi i kitnjasti prozori skladno uklopljeni u crkvu raškog stila, tako je i velika vladarka ugradila najbolje zapadnjačke osobine u svoju srpsku domovinu.
Manastir Gradac/foto: Sofija Šakić
Na steni iznad ulaza u manastir nalazi se mala crkva posvećena svetom Nikoli. Vreme građenja ove crkve nije utvrđeno. Po arhitektonskim odlikama pretpostavlja se da je podignuta u drugoj polovini 13. veka. Moguće da su u ovoj crkvi vršena bogosluženja za vreme zidanja velike crkve. Po dovršenju manastira ona je stepeništem bila povezana sa konakom i možda je služila kao dvorska kapela.
Gradac je osnovan kao muški manastir. Kraljica ga je bogato opremila i prepustila monasima. Pretpostavlja se da ga je nakon izgradnje ponekad posećivala i da je u njemu imala svoje odaje i kapelu pored njih. Njeni sinovi, kraljevi Dragutin i Milutin, darivali su bogato manastir nakon kraljičine smrti.
Zidno slikarstvo manastira je veoma malo sačuvano, a prikaz ktitorke je i danas vidljiv. U manastiru je sačuvan i originalni kameni ikonostas iz vremena gradnje, a tokom turske vlasti manastir je opusteo. Njegova obnova započeta je kasnije u 20. veku.
Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Srbije organizovao je 1948. i 1949. godine konzervatorske radove u manastiru. Zidovi crkve su konzervirani, dotrajali delovi krovne konstrukcije zamenjeni su novim delovima, prostor zapadno od crkve oslobođen je od nanosa zemlje i izvršeno je pošumljavanje.
Manastir Gradac/foto: Sofija Šakić
Arheološka iskopavanja su započela 1962. godine, a godinu dana kasnije urađen je i usvojen glavni projekat za obnovu crkve, koja je trajala do 1975. godine. Crkvi su dograđeni svi delovi koji su nedostajali: svodovi, tambur, kupola, arkadni frizovi, prozori sa mermernim okvirima i ukrasima, krovni pokrivač, oltarska pregrada, dva svećnjaka i pločnik.
Crkva Svetog Nikole bila je polusrušena i nekorišćena sve do 1876. godine, kada je obnovljena da bi služila kao mirska crkva. Tom prilikom načinjen je ulaz na severnoj strani. U drugoj polovini 20. veka ova crkva je konzervirana i postavljene su kamene ploče na njenom krovu.
Godine 1982. počela je izgradnja konaka na starim temeljima, u kojem sada živi gradačko sestrinstvo.
